LekarzPomaga.pl - RAK JAJNIKA

Choroby z zakresu onkologii -nowotwory tkanek i narządów

Rak jajnika

Opublikowano:

Tagi publikacji: Rak jajnika

Rak jajnika

Rak jajnika (łac. carcinoma ovari) jest to nowotwór złośliwy, który wywodzi się z komórek nabłonka moczowo – płciowego. Może rozwijać się jedno lub obustronnie w skutek nieprawidłowych podziałów komórkowych. Nowotwory występujące na obu jajnikach są w większości przypadków nowotworami złośliwymi. Ta jednostka chorobowa dotyka głównie kobiety w okresie okołomenopauzalnym i po menopauzie. Wcześnie wykryty daje wysokie szanse wyleczenia, jednak jest on bardzo trudny do zdiagnozowania w pierwszych stadiach, stąd największa wykrywalność występuje wówczas, gdy rak znajduje się już w stadium zaawansowanym.

Klasyfikacja

Główna klasyfikacja raków jajnika to klasyfikacja WHO. Dzieli ona guzy jajnika w zależności od ich pochodzenia na 3 grupy:

  • guzy nabłonka powierzchniowego jajnika – jest to najczęściej występująca grupa nowotworów, występująca u kobiet po 20 roku życia. Nowotwory znajdujące się w tej grupie mogą być łagodne, o małej złośliwości i złośliwe. Do tej grupy należą guzy surowicze, śluzowe, endometrialne, jasnokomórkowe i z nabłonka przejściowego, przy czym trzy pierwsze są najpowszechniejsze.
  • guzy pierwotnych, wielopotencjalnych komórek płciowych (germinalne) – różnicują się w kierunku dojrzałych tkanek lub tkanek zarodkowych. Są to nowotwory występujące dość często, szacuje się że ok. 30% nowotworów jajnika to nowotwory germinalne. Najczęściej występuje u dzieci i młodych kobiet. Do tej grupy zaliczamy m.in. rozrodczaka, raka zarodkowego, nabłoniaka kosmówkowego, potworniaka, a najczęściej występującym jest torbiel skórzasta (łagodny potworniak) stanowiąca około 95% guzów tej grupy.
  • guzy podścieliska jajnika ze sznurami płciowymi – stanowią około 8% nowotworów jajnika. Guzy należące do tej grupy mogą być łagodne lub złośliwe, lecz cechują się niskim stopniem złośliwości. Pod względem hormonalnym mogą być czynne i wydzielają wtedy estrogeny lub androgeny, oraz nieczynne. W nielicznych przypadkach mogą wydzielać inne hormony niż te wyżej wymienione. Najczęstszym rodzajem raka w tej grupie jest włókniak, bardzo rzadko występują natomiast guzy komórek Sertoliego i Leydiga, oraz obojnaczak. Do tej grupy zalicza się także ziarniszczaka oraz guzy komórek steroidowych.

Pod względem morfologicznym wyróżniamy 3 rodzaje guzów jajnika:

  • nowotwory surowicze – mają duże rozmiary, ich średnica wynosi 10 – 20 cm. Są wyścielone nabłonkiem przypominającym nabłonek jajowodowy. W guzach łagodnych występuje jedna warstwa nabłonka, natomiast guzy złośliwe posiadają kilka warstw. 30 - 40 % tych guzów posiada wszczepy do otrzewnej o charakterze inwazyjnym lub nieinwazyjnym
  • nowotwory śluzowe – na ogół osiągają duże rozmiary. Guzy złośliwe tego typu,  mają budowę brodawkowatą.
  • nowotwory endometrioidalne – mogą powstać z ognisk endometriozy oraz nabłonka otaczającego jajnik. W większości przypadków są złośliwe.

Przyczyny i epidemiologia

Jajnik to narząd, który jest atakowany przez około 100 różnych pod względem histologicznym nowotworów.  Rak jajnika to najczęściej występujący nowotwór ginekologiczny. Szacuje się, ze rocznie w Polsce wykrywanych jest około 3300 przypadków, w USA 25 tys., z kolei w Kanadzie i Australii rocznie wykrywa się chorobę u 12 na 100 000 kobiet. Zajmuje 4 miejsce na liście umieralności z powodu nowotworów w Polsce, podczas gdy liczba zgonów waha się w okolicach 2,5 tys. Najczęściej chorują kobiety po 50 roku życia, jednak rak ten z dużą częstotliwością występuje także u kobiet w okresie rozrodczym. Wśród dzieci, zachorowalność wynosi ok. 5%.

Występują 2 główne czynniki zwiększające ryzyko wystąpienia raka jajnika. Zaliczamy do nich:

  • brak porodów lub ich mała liczba – udowodniono, ze rak jajnika występuje znacznie częściej u  nieródek a także u kobiet które urodziły tylko jedno dziecko. Każdy poród zmniejsza ryzyko wystąpienia raka tego narządu o 10%.
  • uwarunkowania genetyczne – występowanie raka u osób spokrewnionych daje podejrzenia obecności u tych pacjentów mutacji BRCA 1 i BRCA 2, co powoduje zwiększenie ryzyka rozwoju raka jajnika o 60%.

Ponadto możemy wymienić  inne, mniej lub bardziej patogenne czynniki, które mają wpływ na karcynogenezę. Należą do nich: otyłość, dieta bogata w tłuszcze i uboga w witaminę A, zaburzenia hormonalne, a w szczególności hiperestrogenizm, czyli wzrost poziomu estrogenów i hiperandrogenizm, którym określa się wzrost poziomu androgenów. Przyczyną rozwoju raka jajnika jest również  endometrioza, polegająca na występowaniu utkania gruczołów i podścieliska błony śluzowej trzonu macicy w tkankach poza macicą. Ponadto, swój wkład w powstawanie raka tego narządu ma także nikotyna. Zwiększenie zachorowalności w późniejszym wieku ma związek z ilością przebytych owulacji, które mają negatywny pod względem nowotworzenia wpływ na jajnik. Owulacja powoduje przerwanie ciągłości błony śluzowej jajnika i jego podrażnienie, co w konsekwencji może prowadzić do powstawania raka. Stąd też do czynników zmniejszających ryzyko wystąpienia zmian należy zaliczyć wszystkie czynniki hamujące owulacje: liczne ciąże, hormonalną antykoncepcję i podwiązanie jajowodów.

Objawy

Łagodne guzy są w większości bezobjawowe, ponieważ tylko nieliczne z nich mają zdolność do wytwarzania hormonów. Podobnie guzy złośliwe nie dają żadnych znaków we wczesnych stadiach choroby, natomiast w późniejszym okresie objawy mają charakter niespecyficzny, co oznacza, że podobne objawy występują także w przypadku wielu innych chorób. W związku z tym, w chwili rozpoznania raka jajnika, jest on najczęściej w stadium zaawansowanym, a jego rozmiar przekracza   7 cm przez co, staje się on wyczuwalny w badaniu fizykalnym. Większość pojawiających się sygnałów związana jest z powiększającym się rozmiarem guza i uciskiem na otaczające tkanki i narządy. Do typowych objawów należą: bóle brzucha, powiększenie jego obwodu, które związane jest ze wzrostem masy guza i rozwojem wodobrzusza, wzdęcia, nagłe lub częste oddawanie moczu i inne dolegliwości ze strony układu moczowego, krwawienie z dróg rodnych, ból w czasie współżycia, bóle pleców, uczucie zmęczenia, nudności i wymioty. W następnej kolejności pojawia się utrata masy ciała i osłabienie, a także, w zależności od przypadku, zaparcia lub biegunka. Rak jajnika dość szybko rozprzestrzenia się po całej jamie brzusznej, dając tzw. wszczepy nowotworowe w wielu narządach. Gdy pojawią się one w otrzewnej, dochodzi do gromadzenia się płynu w jamie brzusznej i rozwoju wodobrzusza. Można w nim za pomocą badania cytologicznego odnaleźć komórki nowotworowe. Rak jajnika daje przerzuty głównie do płuc, opłucnej i wątroby. W większości przypadków w momencie postawienia diagnozy, występują również przerzuty w drugim jajniku. O stopniu agresji guzów złośliwych decyduje przede wszystkim wielkość guza, rozległość nacieku nowotworowego i liczba przerzutów.

Ocenę zaawansowania choroby określa się na podstawie klasyfikacji wg FIGO stworzoną przez Międzynarodową Federację Ginekologii i Położnictwa (FIGO). Opisując raka jajnika największą uwagę zwraca się na to, czy jest on jedno czy obustronny, ponadto istotną rolę odgrywa też rozległość nacieku, zajęcie narządów miednicy mniejszej, przerzuty i rozsiew w otrzewnej. Jest to skala czterostopniowa, lecz zawiera podstopnie A B C.

I stopień –  określa guz ograniczony do jajników

  • IA – guz ograniczony do jednego jajnika, bez naciekania torebki
  • IB – guzy w obrębie obu jajników, bez naciekania torebki
  • IC – guz ograniczony do jednego lub obu jajników, wodobrzusze lub komórki nowotworowe w wymazach z otrzewnej

II stopień – określa guzy jednego lub obu jajników z zajęciem narządów miednicy mniejszej

  • IIA – nacieczenie lub przerzuty do macicy lub jajowodów
  • IIB – zajęcie innych tkanek miednicy mniejszej
  • IIC – guz jak IIC i IIB, wodobrzusze lub komórki nowotworowe w wymazach z otrzewnej

III stopień – określa guz, który obejmuje jeden lub oba jajniki, obecne są przerzuty wewnątrzotrzewnowe poza miednicą mniejszą oraz przerzuty do węzłów pozaotrzewnowych

  • IIIA – przerzuty w otrzewnej poza miednicą mniejszą
  • IIIB – przerzuty w otrzewnej potwierdzone makroskopowo o średnicy poniżej 2 cm
  • IIIC – przerzuty w otrzewnej o średnicy powyżej 2 cm lub/i przerzuty do węzłów chłonnych

IV stopień – określa guz jednego lub obu jajników , w przebiegu którego obecne są przerzuty odległe (z wyłączeniem przerzutów otrzewnowych).

Najlepiej rokujące nowotwory znajdują się w stadium I i II, natomiast te źle rokujące opisuje stopień III i IV. Mimo tego rak jajnika jest powszechnie uznawany za źle rokujący, niezależnie od stopnia jego zaawansowania.

Rozpoznanie

Diagnostyka nowotworów jajnika oparta jest przede wszystkim na wywiadzie, ze względu na możliwość rodzinnego występowania tego typu guzów. Ważne są również informacje dotyczące przebytych chorób oraz wszystkich występujących dolegliwości. Kolejnym etapem jest badanie fizykalne, pozwalające wykryć guza w późniejszym stadium, oraz badanie ginekologiczne. Diagnostyka obejmuje następnie badanie ultrasonograficzne przez powłoki brzuszne i  USG dopochwowe, które pozwala określić wielkość zmiany, jej lokalizację oraz pozwala na ustalenie odpowiedniego, dalszego postępowania. Użyteczne w diagnostyce raka jajnika są także badania radiologiczne takie jak:

  • tomografia komputerowa
  • urografia
  • wlew kontrastowy
  • jądrowy rezonans magnetyczny

Stosuje się również badania laboratoryjne na obecność białka CA – 125 (marker nowotworowy), który w przypadku raka jajnika jest podwyższony. Nie należy jednak sugerować się tylko wynikiem tego testu, gdyż podwyższone wartości CA – 125 są nieswoiste dla raka jajnika i są objawami także innych schorzeń. Dodatkowo zaleca się badanie ilości przeciwciał monoklonalnych OC – 125. Nowoczesna metodą diagnostyczno – terapeutyczną stosowaną w przypadku rozpoznania raka jajnika jest laparoskopia. Jest to metoda inwazyjna, która pozwala na dokładne obejrzenie zmiany oraz ewentualne pobranie fragmentu tkanki do dalszych badań. Ostateczną diagnozę dostarcza badanie histopatologiczne, pozwalające dokładnie określić rodzaj guza oraz przyporządkować go to określonej grupy morfologicznej.

Leczenie

Leczenie operacyjne jest postępowaniem z wyboru i dotyczy wszystkich typów guzów jajnika. Decyzja dotycząca obszaru wycięcia tkanki podejmowana jest w zależności od zaawansowania oraz wieku pacjentki. Najbardziej korzystne dla chorej jest usunięcie tylko zmienionego jajnika. Niemniej jednak w większości przypadków zalecane jest usunięcie macicy wraz z jajnikami, węzłami chłonnymi zlokalizowanymi w obrębie aorty i tętnicy biodrowej i wyrostkiem robaczkowym, by usunąć możliwie jak największy obszar zajmowany przez komórki rakowe. Sposób wykonania zabiegu i zakres usunięcia tkanki ma bardzo duży wpływ na rokowania. Chirurgiczne usunięcie macicy stosuje się w przypadku stadium I i II, a chemioterapia pełni rolę leczenia uzupełniającego przed lub po operacji. Może być także metodą leczenia pacjentów, u których zabieg chirurgiczny nie jest konieczny. W przypadku stadium III i IV, wykonuje się zabieg usunięcia możliwie jak największej części guza (usunięcie nowotworu w całości w tak zaawansowanych stadiach jest niestety niemożliwe), a dalsze leczenie opiera się na chemioterapii. Radioterapia ma niewielkie znaczenie w leczeniu raka jajnika, stosowana jest bardzo rzadko i tylko w niektórych przypadkach.

Rokowanie

Najlepiej rokują nowotwory, które znajdują się w stadium I i II, natomiast gorsze rokowanie wykazują guzy opisane stopniem III i IV wg FIGO. Mimo to, rak jajnika jest powszechnie uznawany za źle rokujący, niezależnie od stopnia jego zaawansowania. Średnie przeżycie w przypadku tego nowotworu wynosi około 40% i związane jest z jego późną wykrywalnością. Pacjentki u których wykryty guz znajdował się w I stadium, mają 3 – 4 razy większą szansę przeżycia niż te, u których raka jajnika wykryto w stadium III. Jeżeli guz nie daje przerzutów i nie jest typem powierzchniowym, to szanse 5-letniego przeżycia wynoszą około 75 %. Jednak przeżywalność w okresie 5 lat nie oznacza wyleczenia.

Stopień zaawansowania klinicznego wg FIGO

Odsetek przeżyć pięcioletnich

I

około 75%

II

około 46%

III

około 17%

IV

 około 5%

Guzy, szczególnie o granicznej złośliwości mogą wracać po kilku latach. Ogólnie rzecz biorąc wyniki leczenia raka jajnika nie są zadowalające. U 40% osób dochodzi do nawrotu choroby. Pacjentki u których wykonano zabieg usunięcia radykalnego macicy, przeżywalność jest różna w zależności od stopnia zaawansowania guza i wynosi:  I stopień – 85-100%, w II i IIIa – 40-50%, w IIIb i IIIc – 17%. U osób, u których pozostawiono fragment nowotworowo zmienionej tkanki, przezywają około 30 – 40 miesięcy.  

U kobiet z dużym ryzykiem wystąpienia raka jajnika, zaleca się profilaktyczne badania 2 razy w roku po ukończeniu 30 roku życia. Do badań należą zarówno badania ginekologiczne (pochwy, macicy, jajowodów, jajników), jak i badania laboratoryjne markerów nowotworowych, szczególnie CA – 125. Testów laboratoryjnych nie zleca się kobietom niezagrożonym, jednak badania ginekologiczne raz w roku od momentu rozpoczęcia współżycia lub od ukończenia 18 r. ż. są jak najbardziej wskazane. Korzystne działanie przeciwrakowe ma karmienie piersią, ciąża oraz środki antykoncepcyjne. U kobiet z mutacją genu BRCA 1 i BRCA2 z niezrozumiałych dotąd powodów korzystne działanie ma podwiązanie jajowodów. Ponadto u osób z mutacją tego genu zaleca się profilaktyczne usunięcie jajników.