Wszystko o szczepieniach

Wprowadzenie obowiązkowych szczepień ochronnych to jedno z największych osiągnięć współczesnej medycyny. Jest to zarazem najskuteczniejszy sposób zapobiegania chorobom zakaźnym. W Polsce dokumentem, który reguluje kwestię szczepień jest Program Szczepień Ochronnych (PSO), zawierający listę szczepień obowiązkowych (niepłatnych) i zalecanych (płatnych). Aktualizacja PSO dla dzieci, młodzieży i osób dorosłych odbywa się każdego roku. Pojawienie się szczepionki na liście Programu Szczepień Ochronnych sprawia, że lekarz ma obowiązek poinformowania rodziców o możliwości jej podania i płynących z tego korzyściach.

W zależności od postaci czynnego antygenu znajdującego się w szczepionce wyróżniamy:

• szczepionki żywe - zawierają drobnoustroje o właściwościach antygenowych, ale pozbawione właściwości chorobotwórczych (atenuowane). Powodują szybsze produkowanie przeciwciał i zapewniają trwalszą odporność. Aby uzyskać kilkuletnią ochronę, zwykle wystarcza pojedyncza dawka. Do tej grupy zaliczają się szczepionki przeciwko: odrze, śwince, różyczce, gruźlicy, ospie wietrznej, doustna szczepionka przeciwko poliomyelitis oraz przeciw biegunce rotawirusowej.

• szczepionki inaktywowane (zabite) - zawierają całe drobnoustroje lub ich fragmenty. Szczepionki te są bardziej bezpieczne, szczególnie dla pacjentów z zaburzeniami odporności, jednak posiadają mniejszą zdolność do wywoływania reakcji odpornościowej organizmu. W tej grupie znajdują się szczepionki przeciwko: krztuścowi, durowi brzusznemu, kleszczowemu zapaleniu mózgu, zapaleniu wątroby typu A i B.

• szczepionki rekombinowane - zawierają najbardziej immunogenne antygeny, które otrzymywane są na drodze inżynierii genetycznej. Do tego typu szczepionek należą rekombinowana szczepionka II generacji przeciw WZW B, szczepionka przeciw grypie.
• szczepionki polisacharydowe - zawierają polisacharydowe otoczki danego drobnoustroju połączone z nośnikiem białkowym, dzięki czemu wywołują odpowiedź odpornościową zależną od limfocytów. Zaliczamy tutaj np. szczepionkę przeciwko zakażeniom Haemophilus influenzae typu B, zakażeniom meningokokowym i pneumokokowym.
• toksoidy, inaczej zwane anatoksynami - są to substancje, które mają właściwości toksyny ale są pozbawione szkodliwości dla ustroju. W tej grupie znajdują się szczepionki przeciw tężcowi, błonicy i jadowi kiełbasianemu.

Biorąc pod uwagę swoistość szczepionek, dzielimy się na:

• monowalentne - uodporniają przeciw antygenom drobnoustroju jednego rodzaju.
• poliwalentne - uodporniają przeciw kilku antygenom lub kilku odmianom jednego drobnoustroju, który wywołuje tę samą chorobę.
• skojarzone - uodparniają przeciw kilku drobnoustrojom, które wywołują choroby zakaźne. Ponadto, pozwalają uniknąć kilkakrotnych iniekcji i wydłużania kalendarza szczepień.

Szczepienia obowiązkowe są prowadzone zgodnie z obowiązującym kalendarzem szczepień i wykonywane bezpłatnie u wszystkich dzieci, młodzieży, jak również u osób dorosłych znajdujących się w określonych grupach ryzyka.

Obowiązkowe szczepienia w 1. roku życia:

a) w ciągu 24h po urodzeniu szczepienie przeciw:

• gruźlicy - śródskórnie szczepionką BCG. Powinno być wykonane jednocześnie ze szczepieniem przeciwko WZW B lub w innym terminie przed wypisaniem dziecka ze szpitala. U wcześniaków, szczepienie wykonuje się po osiągnięciu masy ciała powyżej 2000 g. W przypadku noworodków urodzonych przez matki HIV+, szczepienie musi poprzedzać konsultacja lekarza specjalisty, który podejmuje decyzję o jego wykonaniu.
• WZW B (pierwsza dawka) - szczepienie wykonuje się domięśniowo. Jeśli jest to możliwe, szczepionka powinna być podana jednocześnie ze szczepionką przeciw gruźlicy. Szczepienia przeciw WZW B przeprowadzane są u niemowląt i dzieci trzema dawkami, w cyklu: 0, 1, 6 miesięcy.

b) w 2. miesiącu życia (7 - 8 tydzień) szczepienie przeciw:

• WZW B (druga dawka) - szczepionkę również podaje się domięśniowo. Należy ją podać równocześnie z pierwszą dawką szczepionki DTP.
• Błonicy, tężcowi, krztuścowi (pierwsza dawka) - szczepionkę DTP podaje się podskórnie lub domięśniowo. Szczepienie pierwotne (w 1. roku życia) wykonuje się w 3 dawkach, w 6 - 8 tygodniowych odstępach oraz jednokrotnie w 2. roku życia ( szczepienie uzupełniające). Pierwszą dawkę przypominającą należy podać w 6. roku życia, w postaci szczepionki bezkomórkowej DTPa, która wykonuje się domięśniowo. W przypadku, gdy istnieją przeciwwskazania do szczepienia szczepionką komórkową, należy zastosować szczepionkę bezkomórkową DTPa - trzykrotnie w 1 roku życia oraz jednokrotnie w 2. roku życia.
• inwazyjnym zakażeniom Haemophilus influenzae typ b (Hib, pierwsza dawka) - szczepienie wykonuje się domięśniowo lub podskórnie. Pełen cykl szczepień składa się z 3 dawek szczepienia pierwotnego, które są podawane w 1. roku życia oraz jednej dawki uzupełniającej, podawanej w 2. roku życia. Szczepionka przeciw Haemophilus influenzae może być stosowana jednocześnie z innymi szczepionkami np. DTP, WZW B, ale w oddzielnych iniekcjach lub w postaci preparatów skojarzonych.

c) w 3. - 4. miesiącu życia szczepienie przeciw:

• błonicy, tężcowi, krztuścowi (druga dawka) - szczepienie wykonuje się podskórnie lub domięśniowo szczepionką DTP.
• poliomyelitis (chorobie Heinego - Medina, pierwsza dawka) - domięśniowo lub podskórnie szczepionką inaktywowaną IPV poliwalentną (1,2,3 typ wirusa). Pierwsza dawka podawana jest równocześnie z drugą dawką szczepienia przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi.
• inwazyjnym zakażeniom Haemophilus influenzae typ b (druga dawka) - szczepionkę podaje się podskórnie lub domięśniowo.

d) w 5. - 6. miesiącu życia szczepienie przeciwko:

• błonicy, tężcowi, krztuścowi (trzecia dawka) - szczepienie wykonuje się podskórnie lub domięśniowo szczepionką DTP.
• poliomyelitis (druga dawka) - szczepienie przeprowadza się podskórnie lub domięśniowo szczepionką inaktywowaną IPV poliwalentną (1,2,3 typ wirusa).
• inwazyjnym zakażeniom Haemophilus influenzae typ b (trzecia dawka) - szczepionka podawana jest domięśniowo lub podskórnie.

e) w 7. miesiącu życia szczepienie przeciwko:

• WZW B (trzecia dawka) - domięśniowo

Obowiązkowe szczepienia w 2. roku życia:

a) w 13. - 14. miesiącu życia szczepienie przeciw:

• odrze, śwince, różyczce (MMR, pierwsza dawka) - szczepienie wykonuje się podskórnie, żywą szczepionką skojarzoną. Dawkę przypominającą podaje się w 10. roku życia. Zachorowanie na odrę, świnkę czy różyczkę w wywiadzie, nie stanowi przeciwwskazania do podania szczepionki. W takiej sytuacji, szczepienie należy przeprowadzić po upływie co najmniej 4 tygodni od wyzdrowienia.

b) w 16. - 18. miesiącu życia szczepienie przeciw:

• błonicy, tężcowi, krztuścowi (czwarta dawka) - podskórnie lub domięśniowo szczepionką DTP. Czwarta dawka, uzupełniająca szczepienia podstawowego DTP.
• poliomyelitis (trzecia dawka) - podskórnie lub domięśniowo szczepionką inaktywowaną IPV poliwalentną (1,2,3 typ wirusa). Trzecia dawka uzupełniająca szczepienia podstawowego przeciwko poliomyelitis.
• inwazyjnym zakażeniom Haemophilus influenzae typ b (czwarta dawka) - szczepienie wykonywane jest domięśniowo lub podskórnie. Czwarta dawka uzupełniająca szczepienia podstawowego przeciwko inwazyjnym zakażeniom H. influenzae typ b.

Szczepienia obowiązkowe w 6. roku życia, przeciw:

• błonicy, tężcowi, krztuścowi - domięśniowo szczepionką bezkomórkową DTPa. Nie jest zalecane stosowanie u dzieci do ukończenia 7. roku życia szczepionek z mniejszą zawartością pałeczek krztuśca.
• poliomyelitis - doustnie szczepionką OPV poliwalentną (1,2,3 typ wirusa)

Szczepienia obowiązkowe w 10. roku życia, przeciw:

• odrze, śwince i różyczce (dawka przypominająca) - szczepienie wykonuje się podskórnie żywą szczepionką skojarzoną.

Szczepienia obowiązkowe w 14. roku życia, przeciw:

• błonicy, tężcowi (druga dawka przypominająca) - szczepionkę podaje się podskórnie lub domięśniowo.

Szczepienia obowiązkowe w 19. roku życia, przeciw:

• błonicy, tężcowi (trzecia dawka przypominająca) - szczepienie wykonuje się podskórnie lub domięśniowo. Należy pamiętać, że szczepionka ta nie powinna być podana wcześniej, niż po upływie 5 lat od ostatniej dawki.

Osoba, która ma zostać zaszczepiona, powinna bezpośrednio przed wykonaniem zabiegu, zostać do niego zakwalifikowana przez lekarza. Badanie lekarskie, które poprzedza szczepienie ma na celu ustalenie, czy nie istnieją jakiekolwiek przeciwwskazania do podania szczepionki. U większości pacjentów można uznać przeciwwskazania za krótkoterminowe. Tylko w niewielu przypadkach mamy do czynienia z przeciwwskazaniami trwałymi.

Do przeciwwskazań krótkoterminowych zaliczamy:

• ostre choroby gorączkowe
• zaostrzenia schorzeń przewlekłych
• nasiloną skazę krwotoczną (wyjątek stanowią szczepionki doustne)
• okres 3 - 11 miesięcy po leczeniu dużymi dawkami immunoglobulin i preparatami krwiopochodnymi - dla szczepionek żywych

Do przeciwwskazań trwałych należą:

• wrodzone i nabyte niedobory odporności
• choroby nowotworowe, które wywodzą się z układu limforetikularnego
• leczenie dużymi dawkami leków immunosupresyjnych
• stan po przeszczepieniu narządów
• aktualne leczenie przy pomocy chemioterapii lub radioterapii oraz okres 6 miesięcy po jego zakończeniu

W niektórych przypadkach mamy do czynienia z tzw. odczynami poszczepiennymi, które mogą się pojawić nawet po prawidłowo wykonanym zabiegu. Dzielimy je na miejscowe i ogólne. Są to zazwyczaj łagodne, przemijające reakcje organizmu na wprowadzoną szczepionkę i zależą od rodzaju drobnoustroju i innych składników zawartych w preparacie.

Wśród odczynów miejscowych znajdują się:

• zaczerwienienie
• obrzęk
• naciek
• bolesność w miejscu ukłucia
• powiększenie okolicznych węzłów chłonnych

Z kolei, odczyny ogólne to:

• gorączka
• osłabienie
• bóle głowy
• bóle mięśni
• złe samopoczucie
• świąd
• wysypki (najczęściej o charakterze pokrzywki)

Powikłania, czyli tzw. niepożądane odczyny poszczepienne, zdarzają się bardzo rzadko. Mogą być one związane z błędem popełnionym podczas szczepienia lub patologiczną reakcją organizmu na popełnione szczepienie. Ta ostatnia, może polegać na wystąpieniu wstrząsu anafilaktycznego, pojawieniu się objawów neurologicznych w postaci encefalopatii, zespołu nieustannego płaczu ,drgawek, zapalenia mózgu, wystąpieniu przewlekłego zapalenia stawów, plamicy małopłytkowej i wiotkich porażeń.

Wśród szczepień ochronnych, znajdują się również szczepienia zalecane, które należy wykonać we własnym zakresie, ponieważ szczepionki nie są finansowane z budżetu Ministra Zdrowia. Szczepienia zalecane umożliwiają szerszą ochronę przed chorobami zakaźnymi. Zaliczamy do nich:

a) szczepienie przeciw WZW A - szczepionkę podaje się domięśniowo. Szczególnie zalecana jest osobom:

1. Wyjeżdżającym do krajów o pośredniej i wysokiej endemiczności zachorowań na WZW typu A.

2. Zatrudnionym przy produkcji i dystrybucji żywności, usuwaniu odpadów komunalnych oraz przy konserwacji urządzeń, które do tego służą.

3. Dzieciom w wieku przedszkolnym, szkolnym i młodzieży, które nie chorowały na WZW typu A.

b) szczepienie przeciw OSPIE WIETRZNEJ - wykonuje się domięśniowo lub podskórnie. Zalecane jest:

1. Osobom, które nie chorowały na ospę wietrzną i nie zostały wcześniej zaszczepione w ramach szczepień obowiązkowych lub zalecanych.

2. Kobietom, które planują zajście w ciążę i wcześniej nie chorowały na ospę wietrzną.

c) szczepienie przeciw GRYPIE - szczepionki ważne są tylko przez jeden sezon epidemiologiczny, ze względu na dużą zmienność antygenową wirusa grypy. Szczególnie zaszczepić powinny się:

1. Osoby cierpiące na schorzenia przewlekłe (astma, cukrzyca, niewydolność krążenia, niewydolność nerek).

2. Osoby z obniżoną odpornością

3. Osoby powyżej 55 r.ż.

4. Pracownicy ochrony zdrowia, szkół, transportu, handlu oraz osoby narażone na kontakt z dużą liczbą ludzi.

5. Dzieci od 6 m. ż. do 18 r.ż.

d) szczepienie przeciw ROTAWIRUSOM - szczepionkę podaje się doustnie i może być stosowana jednocześnie z innymi szczepionkami. Zalecana jest dzieciom od 6 do 24 tygodnia życia.

e) szczepienie przeciw INWAZYJNYM ZAKAŻENIOM STREPTOCOCCUS PNEUMONIAE - wykonywane domięśniowo lub podskórnie. Szczepionka zalecana jest:

1. Osobom powyżej 65. r. ż.

2. Dzieciom powyżej 2. r. ż. i dorosłym z grup ryzyka (chorującym na choroby przewlekłe serca i płuc, cukrzycę, nabyte zaburzenia odporności).

f) szczepienie przeciw INWAZYJNYM ZAKAŻENIOM NEISSERIA MENINGITIDIS- szczepionka podawana domięśniowo lub podskórnie.

g) szczepienie przeciw KLESZCZOWEMU ZAPALENIU MÓZGU - jest zalecane osobom, które przebywają na obszarach o nasilonym występowaniu tego schorzenia, szczególnie zatrudnionym przy eksploatacji lasu, pracownikom straży pożarnej i granicznej, rolnikom, młodzieży odbywającej praktyki, a także turystom oraz uczestnikom kolonii i obozów.

h) szczepienie przeciwko CHOLERZE

i) szczepienie przeciwko DUROWI BRZUSZNEMU

j) szczepienie przeciwko WŚCIEKLIŹNIE - wykonywane domięśniowo lub podskórnie. Zaszczepić powinny się osoby, wyjeżdżające do rejonów endemicznego występowania zachorowań na tę chorobę.

k) szczepienie przeciw ŻÓŁTEJ GORĄCZCE - szczególnie zalecane osobom wyjeżdżającym za granicę, zwłaszcza do krajów Afryki i Ameryki Południowej.

l) szczepienie przeciwko LUDZKIEMU WIRUSOWI BRODAWCZAKA - jest to szczepionka podawana domięśniowo, przeciwko wirusom HPV typ 16 i 18, które odpowiedzialne są zwiększone prawdopodobieństwo zachorowania na raka szyjki macicy oraz przeciwko wirusom HPV typ 16 i 11, które odpowiadają za powstawanie kłykcin kończystych.